پیش از آغاز شاهنشاهی هخامنشی، مهاجرنشینان یونانی غرب آسیای صغیر با فرهنگ ساکنان آسیای صغیر آشنا بودند و برخی از سنت های مردمان آسیای پیشین را اخذ کردند. با حضور مهاجرنشینان مادی و هخامنشی در آسیای صغیر، روابط بین یونانیان آسیای صغیر و مردمان آسیایی گسترش بیشتری یافت. از موضوعاتی که در این عرصه محل تبادلات فرهنگی بود نحوة ثبت تاریخ بود. تاریخ نگاری یونانی، با وجود اینکه یک سنت تاریخ نگاری مستقل در دورة هخامنشی است، ارتباط نزدیکی با سنت های ایرانی و شرقی دارد. عناصر ایرانی در آسیای صغیر در سطوح بالای حکومتی حضور داشتند و آداب و سنت های خود را در این مناطق توسعه دادند. نفوذ و تأثیر فرهنگ هخامنشی بر سنت های محلی آسیای صغیر در سنت تاریخ نگاری این جوامع اثرگذار بود. این پژوهش ابتدا سعی دارد تا عناصر ایرانی حاضر در آسیای صغیر را بازشناسی کند و با شناسایی عناصر سنت شفاهی ایرانی در قالب کتیبه ها و مقایسة آن با عناصر یونانی تاریخ نگاری آسیای صغیر، تأثیر برخورد این دو سنت و تبادلات فرهنگی به وجودآمده در اثر این برخورد را در تحول تاریخ نگاری یونانیان آسیای صغیر نشان دهد، و در ادامه تکوین تاریخ نگاری در شبه جزیرة یونان را، که به ادعای نگارندگان محصول تطوّر تاریخ نگاری آسیای صغیر در دوران پیش از سدة ششم ق. م است، تحلیل و تبیین کند.

در منابع یونانی-رومی چون گزارش یوستینوس، آمیانوس و فرهنگ سودا و همچنین گزارش موسی خورنی، به ارشک بانی شاهنشاهی اشکانی ویژگی هایی ازجمله کشورگشایی، دادگری، مردم داری، سازندگی، ایمن کردن قلمرو، دین داری و جایگاه مقدس شاه در میان مردم نسبت داده شده است که ظاهراً معرف شاهی آرمانی و نیک سیرت است. ازآنجایی که دادۀ چندانی دربارۀ تاریخ اندیشۀ سیاسی، شاهنشاهی اشکانی باز نمانده، پژوهشگران در بررسی خاستگاه برآمدن این ویژگی ها و انتساب آن ها به بانی بزرگ ترین دشمن امپراتوری روم، با مشکل مواجه هستند؛ بنابراین پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که تصویر ارشک یکم، در منابع یونانی-رومی مرتبط با دورۀ اشکانی، بازتاب دهندۀ نگاه آرمانی چه جناح فکری ای است. یافته های پژوهش حاضر که به روش تحلیل محتوا انجام می شود، نشان خواهند داد که منابع یادشده، از خاستگاهی ایرانی برآمده اند و می توان سرچشمۀ آن ها را تعریف شاه آرمانی در دین زردشتی دانست که به مرورزمان و در منابع گوناگون دینی زردشتیان در حال شکل گرفتن بود. برآیند پژوهش حاضر در بررسی تاریخ اندیشۀ سیاسی شاهنشاهی اشکانی و ایران باستان سودمند است.

تحقیق دربارة تاریخ نگاری اسماعیلیان به دلیل ازمیان رفتن حجم قابل توجهی از آثار آنان، در میان پژوهشگران این حوزه از اقبال کمتری برخوردار بوده است. با بررسی معدود آثارِ باقی مانده از مورخان اسماعیلی مذهب و بازسازی تصویری کلی از آثار مفقودشدة آنان براساس منابع دیگر، پژوهش در تاریخ نگاری این فرقه تا حدودی امکان پذیر می گردد. اهمیّت این پژوهش به این علت است که تاریخ نگاری اسماعیلیان از منظر فاعلیّتِ پیروان این فرقه در ثبت گزارش های تاریخی، که تا حدود زیادی از دید محققان این حوزه مغفول مانده، مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد. در این پژوهش نشان داده خواهد شد که تاریخ-نگاری فاطمیان در گفتمان مسلط تاریخ نگاری اسلامی از چه شاخصه هایی برخوردار است. به نظرمی رسد که تاریخ نگاری فاطمیان علی رغم ظهور در گفتمان مسلط تاریخ نگاری اسلامی و اثرپذیری از آن، با ویژگی هایی چون تلاقی آشکار کلام با تاریخ و قرار گرفتن امام-خلیفة اسماعیلی در محور رویدادها، که حاکی از تلاش در جهت نوعی تاریخ نگاری مقدس است، تا حدودی از سنت تاریخ نگاری اسلامی متمایز شده و از آن فاصله می گیرد. این پژوهش به روش تحلیل محتوایِ کیفی و براساس منابع کتابخانه ای و دیجیتالی به انجام رسیده است.

پس از انقراض امپراتوری روم در 476 میلادی، امپراتوری بیزانس شکل گرفت که تا 1453م در حکم پناهگاهی بود که از تمدن اروپای باختری پاسداری می کرد. بیزانس در طول تاریخ، سرزمینهای بسیاری را به تدریج از دست داد، اما قسطنطنیه، پایتخت آن، یازده قرن مقاومت کرد و در پناه برج و باروی خود، عناصر یونانی، لاتینی، شرقی و مسیحی را در هم آمیخت و از این راه یافته های کهن یونانی و رومی را پس از سقوط نهایی به دست ترکان عثمانی در سال 1453م، در عصر رنسانس به اروپای غربی منتقل کرد؛ و این از ویژگی های مهم این امپراتوری به حساب می آید. در ایران، تاریخ بیزانس و مطالعات بیزانسی در مجامع دانشگاهی و علمی مهجور مانده است و فقر منابع اصلی و یا حتی تحقیقاتی نیز بر ناشناخته ماندن تاریخ این امپراتوری افزوده است. در راستای این هدف، مقاله حاضر تاریخ نگاری بیزانس را مورد بررسی قرار می دهد.

محمدبن محمد الیمانی از مؤلفان دربار العزیز بالله پنجمین خلیفۀ فاطمی است. رسالۀ کوتاه سیرة الحاجب تنها متن برجای مانده از اوست که دارای محتوایی تاریخ نگارانه است. این رساله به دستور خلیفۀ وقت و به شیوۀ نقلی رویدادهای مربوط به قدرت یابی فاطمیان را ما بین سال های 286 تا 297 هجری براساس روایات جعفربن علی الحاجب پیشکار مخصوص عبیدالله المهدی روایت می کند. دورانی یازده ساله از تاریخ فاطمیان که با اعلام امامت ازسوی عبیدالله المهدی آغاز و با استقرار دولت فاطمیان در رقاده خاتمه می یابد. در این مقاله تلاش شده است براساس شاخصه های نگرشی و نگارشی حاکم بر تاریخ نگاری اسماعیلیان، متن رسالۀ سیرة الحاجب از منظر موضوع نگارش تاریخ، روش و رویکرد مسلط بر شیوۀ نگارش تاریخ و منابع نقل روایات تاریخی، بررسی و تحلیل علمی شود. براین اساس به نظر می رسد که رسالۀ سیرة الحاجب با برخورداری از شاخصه هایی چون تاریخ نگاری مقدس با رویکرد کلامی، شیوۀ ترکیبی در نقل رویدادها و اتکای بر روایات شاهدان عینی و منابع مورد وثوق مورخ اسماعیلی، ذیل گفتمان تاریخ نگاری اسماعیلی قابل دسته بندی است. شیوۀ پژوهش در این مقاله، تحلیل محتوای کیفی و گردآوری داده ها مبتنی بر جست وجوی کتابخانه ای است.

ناظم الاسلام کرمانی نقش عمده ای در تاریخ نگاری عصر مشروطه داشته و جزو اندیشمندان نوگرا و مشروطه خواه است. شغل روزنامه نگاری مورخ عامل مهمی است تا وی از نزدیک در روند حوادث منجر به پیروزی مشروطیت قرار گیرد و در کتاب خویش به گزارش رویدادهای سیاسی و اجتماعی از زمان ناصرالدین شاه تا سیزده ی رجب سال 1327هـ.ق بپردازد. مقاله حاضر با روش تاریخی سعی در بازتاب بینش اجتماعی ناظم الاسلام کرمانی در تاریخ نگاری وی دارد.برای تحقق این هدف، پرسشی چنین مطرح است: بینش اجتماعی مورخ چه تاثیری در روش تاریخی وی در بازتاب رویداد مشروطیت خواهی و تحولات بعد از آن داشته است؟ نمودهای بینش اجتماعی در تاریخنگاری ناظم الاسلام کدام است؟ نتایج این پژوهش حاکی از آن است که موضوع، محور بودن توده در بینش تاریخی مورخ ودر نتیجه توجه وی به نهاد اجتماع و مردم،تاریخ نگاری او راازتاریخ نگاری های پیش از خود تاحدودی متمایز ساخته است.در حقیقت مورخ تلاش نموده است تا با بازتاب حیات اجتماعی جامعه در حوزه های مختلف زیستی، تاریخ نگاری خود را به تاریخ نگاری اجتماعی نزدیک تر سازد.واژه های کلیدی: تاریخ نگاری،تاریخ اجتماعی،مشروطیت، ناظم الاسلام کرمانی.

وقتی چارچوب نظری مدونی در زمینه تاریخ نگاری ادبیات فارسی و جود ندارد، قدم نخست می تواند این باشد که از تجارب کشورهای پیشرفته تر بهره ببریم؛ سنت تذکره نویسی در ایران قوی بوده است ولی تاریخ نویسی ادبیات، از منظری انتقادی و به شکلی روش مند، چندان پیشینه دار نیست. اما در اروپا (به ویژه در سال های 1980) تلاش های گسترده ای شده است تا چارچوب های نظری و انتقادی تازه ای ارایه شود. نمونه ای شاخص از این تلاش ها در مجله علمی تخصصی New Literary History [تاریخ ادبی جدید] دیده می شود. با تحلیل آماری مقاله های این مجله می توان دریافت که چه رویکردهایی، در چه دوره هایی، غالب بوده اند. آنچه به طور کلی دیده می شود نوعی «چرخش پارادایم » در نظریه تاریخ نگاری ادبی، به سمت برساخته انگاری روایی و تاریخ گرایی نوین است.